૩-લેખો અંકિત દેસાઈ | અનાવિલ બ્રાહ્મણ

પ્રખ્યાત લેખક શ્રી અંકિત દેસાઈ દ્વારા -ankitdesaivapi@gmail.com

કે હોજી તારા બફાણાં વખાણું, કે પછી ભરેલા મરચા વખાણું...

- અંકિત દેસાઈ

નોળિનેમ અથવા નોરિનેમ આખા ગુજરાતમાં ઉજવાય છે કે નહીં એ વિશે ઝાઝી ખબર નથી અને ઉજવાતી હોય તો નોળિનેમને દિવસે વરડું અથવા વૈળું ખવાય છે કે નહીં એ પણ ખબર નથી. પરંતુ દક્ષિણ ગુજરાતમાં શ્રાવણમાસમાં ઉજવાતા 'વારિયા- તારિયા'માં નોળિનેમનું વિશેષ મહત્ત્વ છે અને આ દિવસે લગભગ આખાય દક્ષિણ ગુજરાતમાં વરડું અથવા વૈળું ખવાય છે. એ પણ દિલથી! પેટ ભરીને, ગળા સુધી!

બહેનો એ દિવસે નોળિયાની સ્થાપના કરીને તેનું પૂજન કરતી હોય છે અને એ દિવસે ઉપવાસ પણ રાખતી હોય છે. પરંતુ જે પાર્ટમાં આપણને પર્સનલી ખૂબ રસ છે તે પાર્ટ છે વાલ, વટાણા, ચણા કે મગ જેવા નવેક જાતના કઠોળને મિક્સ કરીને તૈયાર કરાતા વરડુંનો!

આ વરડું તળપદી ભાષામાં વૈળું (વ્હીળું) પણ બોલાય છે, જે આમ તો વર્ષમાં બે-ચાર વાર સાંજના મેન્યુમાં હોય જ છે, પરંતુ નોળિનેમને દિવસે એ જરા જુદી રીતે તૈયાર કરાય છે. એઝ પર માય માવડી મમતાબેન'ઝ રેસિપી આ વરડુંમાં નવજાતના ફણગાવેલા કઠોળને માત્ર લાલ મરચા, લસણ અને હિંગ નાંખીને બાફવામાં આવે છે. એમાંય પાછું આ દિવસે વિશેષ ધ્યાન રખાય કે આખા લાલ મરચા અને લસણનાં હાથથી ઝીણા ઝીણા ટુકડા કરવામાં આવ્યા હોય. આટલો મસાલો થાય એટલે પછી તેને બાફી નાંખવામાં આવે અને ચડી જાય પછી એના પર જેને જે રીતે જોઈતું હોય એ રીતે તેલ નાંખીને વરડુંને ઝાપટે.

વરડુંની મુખ્ય ખાસિયત એ કે નોળિનેમને દિવસે જ્યારે વરડું થાળીમાં પીરસાય ત્યારે તેની અદબ જળવાય રહે એ માટે થાળીમાં બીજી કેટલીક વાનગીઓને વિશેષ સ્થાન આપવામાં આવતું હોય છે, જેથી વરડુંનો દબદબો જળબાઈ રહે. વિશેષરૂપે પીરસાતી એ વાનગીઓ એટલે લૂણેલી મસાલેદાર કાકડી, બફાણું, ભરેલા મરચા, ઝીણા કાપેલા લીલા મરચા, પામચુ અને વાટકો ભરી દૂધ... અમુક વાનગીઓમાં કુટુંબો કે વિસ્તારો પ્રમાણે વેરિએશન કે વધઘટ આવતા રહે અને કેટલાક લોકો આ દિવસે વિશેષરૂપે કેળના પાન પર જ વરડું જમતા હોય છે. પરંતુ વરડુંની સાથે આટલી બેઝિક વાનગીઓ લગભગ બધે જ હોય છે.

વરડું સાથે ખવાતા રોટલામાં પણ વિસ્તાર અને જ્ઞાતિઓ પ્રમાણે ફેરફાર હોય છે. અનાવલા વરડું સાથે માત્ર ચોખાના રોટલા ખાય તો અમુક લોકો જુવારના રોટલા ખાય. આ દિવસ પાછો એવો કે આખું વર્ષ રોટલી કે ભાખરી ખાનારાઓ પણ આ દિવસે તો રોટલો જ જમે, કારણ કે ભાખરી ને રોટલી કંઈ વરડા સાથે થોડી શોભે?

બસ પછી શું? આટલી વાનગીઓ તૈયાર હોય તો માત્ર થાળી પીરસાવાને જ વાર હોય! એક વાર થાળી પીરસાય જાય અને જમવૈયો જમવા બેસી જાય અને એમાંય જો વરડું, બફાણું અને ભરેલા મરચા જરા ઍક્સ્ટ્રાઑર્ડિનરી થયા હોય તો પછી રોટલાનો હિસાબ રોટલા ટીપનાર રાખે તો ઠીક, બાકી જમવૈયા પાસે છ ખાધા કે સાત ખાધા એવો કોઈ હિસાબ ન હોય! એ તો બસ 'બો ટોપ...', 'મસ્ત થેલું...' કરતો જાય ને વરડું પર જોઈએ એટલું ઉપરથી તેલ નાંખતો જાય... રોટલા અને વરડાનો કોળિયો મોંમા ઉતારતો જાય.. દૂધના ઘૂટડાં ભરતો જાય અને વચ્ચે વચ્ચે ચપટીક બફાણું, જરા કાકડીનો ટુકડો, આંગણીને ટેરવે જરા ભરેલા મરચાનો મસાલો કે પામચી કેરીનું નાનકડું બટકું જીભે લગાડીને ચૌદ ભુવનનો શ્રેષ્ઠ સ્વાદ માત્ર એક જ ભાણામાં માણતો જાય!

આયમ શ્યોર કે કોઈ પણ ફૂડ લવર્સે અથવા ગુજરાતીએ વરડું તો ખાધું જ હશે. સામાન્ય દિવસોમાં પણ એ તો બધે જ મળે છે. પરંતુ પરંપરાગત રીતે નોળિનેમના રિચ્યુઅલ્સ અને વેરાઈટીઝ સાથેનું વરડું કદાચ ઘણાએ માણ્યું નહીં હોય. અને જો ન માણ્યું હોય તો વહેલી તકે અમારા અથવા કોઈ પણ દક્ષિણ ગુજરાતના લોકોને ત્યાં મહેમાન બનીને ફરમાયેશ કરો. કારણ કે ફૂડ લવર થઈને નોળિનેમનું વરડું નહીં ખાઓ તો મજા નહીં આવે!

- અંકિત દેસાઈ

લેખ -1 શ્રી અંકિત દેસાઈ

લેખ-૨ - શ્રી અંકિત દેસાઈ

નવેમ્બર પતવા આવે ત્યારથી છેક માર્ચ સુધી અમારા પારડી તાલુકાના અનાવિલો એકબીજાને ગ્રીટ કરતી વખતે 'કેમ છો?' તો પૂછે જ, પરંતુ સાથે 'બજારમાં વાલ આઈવા કેની?', 'તમે વાલ ખાધા કેની?' કે 'વાલના હૂ ભાવ છે?' એવું સહજ રીતે પૂછતા હોય છે. અરે, અમને તો વાલ ત્યાં સુધી વહાલા કે કોઈક વૃદ્ધ દિવસોથી પથારીવશ હોય તો અમે એ વૃદ્ધની તબિયતની તપાસ પણ વાલના સંદર્ભે કરીએ! અમે પૂછીએ, 'ડોહલો આ વખતે વાલ ખાઈને જહે કે ?'

કારણ કે કોઈના ચર્તુમાસ હોય કે કોઈ કેરીગાળો કરે એમ આ મહિનાઓમાં પારડી તાલુકાના અનાવિલોનો 'વાલગાળો' હોય. આ સમયમાં લગભગ અઠવાડિયામાં ત્રણેક સાંજે અનાવલાને વાલનું શાક ને રોટલાં જોઈએ જ. પણ એ ઓછું હોય એમ વાલના જ ઉબાડીયા ને વાલના જ ઢેખરા પણ જોઈએ...

આ વાલ એટલે કડવા વાલ અથવા તો લાલ વાલ... જે નવેમ્બરના સેકન્ડ હાફથી માર્ચના ફર્સ્ટ હાફ સુધી માર્કેટમાં આવે અને ત્રણસો રૂપિયે કિલોથી શરૂ થતા વાલ પચાસ રૂપિયે કિલો થાય ત્યાં સુધી અનાવિલા એને પેટ ભરીને ઝાપટે... શિયાળાની કડકડતી ઠંડીમાં વાલ તો જાણે રોજ સવારે વહેલા ઊઠવાનું મોટિવેશન બની જાય... કારણ કે જાન્યુઆરી સુધી તો સવારે દસ વાગે ત્યાં સુધીમાં બજારમાંથી સારા વાલ ઊંચકાઈ ગયા હોય... અમારી વાલપ્રીતિ પાછી એવી કે અમે સુરત-મુંબઈના સ્વાદ રસિયાઓને પણ વટલાવવાનો પ્રયત્ન કરીએ કે 'ભાઈ, હાઈવે પર શું આ ઉબાડીયા ખાઓ? એ કંઈ ઉબાડીયા થોડા કહેવાય? એ કંઈ વાલના થોડાં થાય? ઉબાડીયા તો વાલના થાય...વાલના ઉબાડીયા એક વાર ખાઈ જૂઓ તો ખબર પડે... બાકી, તમે જે ખાઓ છો એ તો બાફેલા શક્કરિયા અને બટાકા જ...'

ખૈર, આપણે ત્યાં મોસમના પહેલાં વાલ આવી પહોંચ્યા છે. હજુ કૂમળા છે અને થોડા લાલ અને સફેદ વાલ મિક્સ આવશે. પરંતુ ડિસેમ્બર બેસશે ત્યાં સુધીમાં લાલ ચટક વાલ પણ હાજરાહજૂર... પણ આજથી અમારે તો જાણે મોસમ બેઠી. હવે રોજ લાલ વાલનું રિંગણ સાથેનું શાક, ચોખાના રોટલા, દૂધ, ધાણા-ફૂદીનાની ઉપરથી તેલ રેડેલી ચટણી અને ચોખાની પાપડી એ અમારું ડાયેટ... લોકોએ જે ખાવું હોય એ ખાય... અમે તો અઠવાડિયામાં ત્રણેક વાર વાલ જ ખાઈશું... હા, વચ્ચે ઉબાડીયા થતાં રહેશે... મુંબઈ- અમદાવાદ- રાજકોટના મિત્રોને ઉબાડીયા માટેના નોતરા ય થઈ ગયા છે... અને ક્યારેક બ્રેક લેવો હશે તો ગરવણું અને વાલના ઢેખરા કરીશું... પણ વાલ વિના હવે કોઈ વાત નહીં...

સૌને વાલ મુબારક...

- અંકિત દેસાઈ

લેખ -૩ શ્રી અંકિત દેસાઈ

અમારી પારડી વિધાનસભાનું સૌભાગ્ય છે કે અમારા ધારાસભ્ય શ્રી કનુભાઈ દેસાઈ રાજ્યના નાણામંત્રી બન્યા. સાથે જ અમારા અનાવિલ સમાજનું પણ આ ગૌરવ છે, જ્યાં શ્રી કનુભાઈ દેસાઈ જ્ઞાતિના સંખ્યાબળથી નહીં, પણ તેમના મેરીટ પર રાજ્યના નાણામંત્રી બન્યા. વળી, સુંદર જોગાનુજોગ એ પણ હતો કે અત્યાર સુધી દેશના સૌથી વધુ બજેટ શ્રી મોરારજી દેસાઈએ આપ્યા છે. એટલે પારડી વિધાનસભાના મતદાતા તરીકે કે અનાવિલ તરીકે મને પણ ભારોભાર ગર્વ થાય એ સ્વાભાવિક છે. એટલે શ્રી કનુભાઈ દેસાઈ નાણાંમંત્રી બન્યા હતા ત્યારથી મનમાં કોડ હતા કે તેઓ વિધાનસભામાં રાજ્યનું બજેટ રજૂ કરતા હોય ત્યારે એમને નિહાળવા !

એમાં આ વર્ષે કંઈ નસીબ સબળ હશે એટલે ગુજરાત વિધાનસભાનું બજેટસત્ર શરુ થયું ત્યારે હું ગાંધીનગર જઈને નિરાંતે બજેટ નિહાળી શકું એવા યોગ સર્જાયા. પણ મનમાં થયું કે જો તક સાંપડે તો નાણાંમંત્રી બજેટ આપે એ પહેલાં એમને પોંખું. એટલે સાહેબને એક નાનકડો મેસેજ છોડીને ઈચ્છા વ્યક્ત કરી. ત્યાં તો ધડીભરમાં એમણે પરવાનગી અને સમય આપ્યા. અને આજે સવારે સામેથી કોલ કરીને પૃછા કરી કે તમે ક્યાં પહોંચ્યા? હું તો આમેય એમના નિવાસસ્થાને જવા નીકળી ગયેલો, પણ રાજ્યના નાણામંત્રી રાજ્યનું બજેટ આપતા પહેલાં ય આવી નાની વાતને યાદ રાખે એ બાબત અત્યંત સ્પર્શી ગઈ મને. આખરે આખા રાજ્યના મીડિયાની અને લોકોની એમના પર નજર હતી. ગુજરાતની તમામ મોટી ન્યૂઝ ચેનલ્સ પર તેમના ફોટોગ્રાફ્સ બ્લિન્ક થઈ રહ્યા હતા. ત્યાં એમને વળી કોઈ એક માણસનો નાનકડો મેસેજ ક્યાં યાદ હોય ?

પણ નહીં, એમણે સામેથી અપડેટ લીધી અને હમ્બલી પૂચ્છયું કે ક્યાં પહોંચ્યા ? …બસ પછી તો હું તેમના નિવાસસ્થાને પહોંચ્યો અને તેમને કંકુ- ચોખા અને નાળિયેરથી પોખ્યા. સાથે જ શુકનનો સવા રુપિયો પણ આપ્યો.

ગાંધીનગરની આ ભાગદોડમાં સેક્શન ઓફિસર અને મિત્ર કુણાલ ગઢવી પણ સારથી બનીને મને અહીંથી તહીં પહોંચાડતો હતો. એટલે એ ય સાથે જ હતો. નાણામંત્રીને સવા રુપિયો અને શુકનનું નાળિયેર આપીને આવ્યા પછી કુણાલે એક સરસ વાત કરી. મને કહે, ‘આપણી સંસ્કૃતિ કેવી સુંદર છે. આખા રાજ્યનું ત્રણ લાખ કરોડનું બજેટ આપવા જાય છે એ વ્યક્તિને આપણે સવા રુપિયો આપીને શુકન કરીએ છીએ…’ એની વાત પણ સાચી !

જોકે પારડી વિધાનસભાના મતદાતા અને અનાવિલ તરીકે મને ભારોભાર ગર્વ હતો કે રાજ્યનું બજેટ રજૂ થાય એ પહેલાં મને નાણાંમંત્રીને પોંખવાનું સૌભાગ્ય સાંપડ્યું. આપણી મહાન લોકતાંત્રિક વ્યવસ્થાની એક મહત્ત્વની જવાબદારીમાં આ રીતે પરોક્ષ હાજરી પુરાવવાની તક મળી ત્યારે છેલ્લે મેં ઝૂકીને શ્રી કનુભાઈને કહ્યું, ‘હું ઈશ્વરને પ્રાર્થના કરું છું કે આપણું રાજ્ય હંમેશાં સમૃદ્ધ રહે. અને ભારતનું લોકતંત્ર અમર રહે.’

લેખ-૪ - શ્રી અંકિત દેસાઈ

આજે નારાયણ દેસાઈની પૂણ્યતિથિ છે ત્યારે મેં તેમના વિશે સાંભળેલા બે કિસ્સા શેર કરવા છે.

***

પૂર્વગ્રહ નહીં પણ દૃઢ આગ્રહ

પહેલો કિસ્સો છે આપણી ભાષાના જાણીતા લેખિકા વર્ષા અડાલજાની સાથેનો. વર્ષા અડાલજાની નવલકથા ‘અણસાર’ને વર્ષ ૧૯૯૬નો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો એવોર્ડ એનાયત થયેલો. એ વર્ષે અકાદમીમાં ગુજરાતી વિભાગની પેનલમાં નારાયણ દેસાઈ પણ નિર્ણાયક તરીકે હતા. નિર્ણાયક તરીકે તેમણે તેમની સામે રજૂ થયેલા પુસ્તકોને મુલવીને પોતાનો મત રજૂ કરવાનો હતો, પરંતુ વિટંબણા એ હતી કે વર્ષાબહેનનું પુસ્તક ‘અણસાર’ એવોર્ડ માટેની છેલ્લી યાદીની સૂચિમાં હતું, પરંતુ પુસ્તકની કોપી નારાયણભાઈ પાસે પહોંચી નહોતી. કેમ? તો કે વર્ષાબહેનની લોકપ્રિયતા એવી કે આર. આર. શેઠ દ્વારા પ્રકાશિત થયેલું પુસ્તક આઉટ ઑફ પ્રિન્ટ હતું!

સૂચિમાં નામ હતું અને પુસ્તક હાજર નહોતું એટલે એવું તો ન જ બને કે નારાયણભાઈ પુસ્તકને એવોર્ડ માટે ગણતરીમાં લે. પરંતુ તેમણે અકાદમીને ટકોર કરી કે જો પુસ્તક અંતિમ સૂચિમાં મૂકવું યોગ્ય લાગ્યું તો પુસ્તકની કૉપી કેમ ન મેળવી શકાઈ? એટલે નારાયણભાઈએ સૂચિમાંના એ પુસ્તક પર કોઈ પણ પ્રકારનો પ્રતિભાવ આપવાનો નનૈયો ભણી દીધો. કે ક્યાં તો પુસ્તક લાવો અથવા એનું નામ સૂચિમાંથી કમી કરો! જોકે એવું પણ નહીં હોય કે નારાયણભાઈ તેમના સમયનાં લોકપ્રિય સર્જકના નામ અને કામથી પરિચિત નહીં હોય. પરંતુ નિયમ એટલે નિયમનું જે ઉદાહરણ નારાયણભાઈએ આપ્યું હતું એ અપ્રતિમ હતું.

આખરે બન્યું એવું કે નારણભાઈએ એ વર્ષની સૂચિમાં શોર્ટ લિસ્ટ કરાયેલા પુસ્તકો માટે નિર્ણય આપવાનો હતો એ પહેલાં મોડી રાત્રે અમદાવાદની કોઈ લાયબ્રેરી ખોલાવવામાં આવેલી અને નારાયણભાઈ સમક્ષ ‘અણસાર’ રજૂ કરવામાં આવેલું. અને બન્યું એ કે પુસ્તક વાંચ્યા પછી તેમણે વિશેષ રિમાર્ક્સ આપેલી આપેલી કે આ વર્ષે આ પુસ્તક જ અકાદમીનો પુરસ્કાર ડિઝર્વ કરે છે.

મજાની વાત એ છે કે નારાયણભાઈએ આ આખો કિસ્સો ત્યાં સુધી ગુપ્ત રાખ્યો હતો, જ્યાં સુધી ટેલિવિઝન પરથી એ જાહેરાત ન થઈ કે વર્ષા અડાલજાને ‘અણસાર’ નવલકથા માટે અકાદમી પુરસ્કાર મળ્યો છે. જાહેરાત થતાં જ તેમણે બીજા દિવસે વર્ષાબહેનને ફોન કરીને અભિનંદન પાઠવેલા કે સારું થયું તમારું પુસ્તક મને છેલ્લી ઘડીએ વાંચવા મળ્યું, નહીંતર એક સારું પુસ્તક પુરસ્કારથી દૂર રહેત.

પછી તો ગાંધી જયંતિ નિમિત્તે જે શાંતિયાત્રાઓ નીકળતી એમાં પણ નારાયણભાઈ ‘અણસાર’ વિશે વિગતે બોલતા. એ વિશે પાછળથી વર્ષા બહેનને જાણ થઈ કે નારાયણભાઈ ‘અણસાર’ વિશે કશુંક બોલ્યા છે તો તેમણે પત્ર લખીને નારાયણભાઈને મીઠી ફરિયાદ કરી કે ‘મને કઈ રીતે ખબર પડે કે તમે ‘અણસાર’ વિશે શું બોલ્યા છો?’ તો વર્ષાબહેનના પત્રના જવાબમાં નારાયણ દેસાઈએ એક મજાનો લેખ લખીને મોકલ્યો, જે લેખને અણાસારની ત્યાર પછીની તમામ રિપ્રિન્ટ્સમાં પહેલે પાને પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે, જે અહીં આ સ્ટેટ્સની સાથે ફોટોગ્રાફ્સમાં મૂકવામાં આવી છે.

આ કિસ્સો પહેલી નજરે બહુ સામાન્ય લાગે, પરંતુ નારાયણભાઈની દૃઢતા અને સાહિત્યકાર કે નિર્ણાયક તરીકેની પોતાની સત્યપ્રિયતા અસામાન્ય કક્ષાની છે. આવા આગ્રહો કંઈ આજના સમયમાં જોવા ન મળે. એટલે જ આ કિસ્સો મને અંગતરીતે ગમી ગયો છે.

***

રાખડીનો રખોપો

તો બીજો કિસ્સો છે થોડા દિવસો પહેલાં જ રાષ્ટ્રપતિ સન્માનથી સન્માનિત થયેલા નિરંજનાબેન કલાર્થીનો.

નિરંજનાબેન બાળપણમાં નારાયણભાઈની શાળામાં, વેડછી ત્રણ વર્ષ સુધી ભણ્યાં હતાં. વળી, નારાયણભાઈના બા દુર્ગાબહેન પણ સમયાંતરે બારડોલી સ્વરાજ આશ્રમ ખાતે આવતાં- જતાં રહેતાં. આ કારણે નિરંજનાબહેન નારાયણભાઈને બાળપણથી રાખડી બાંધતાં અને તેમની વચ્ચે મોટાભાઈ અને નાની બહેનનો સંબંધ. દરેક રક્ષાબંધન પર નારાયણભાઈને રાખડી બાંધવાનો નિયમ એવો સજ્જડ કે દેશભરમાં નારાયણભાઈ ક્યાંય પણ ફરતા હોય તો નિરંજનાબેન તેમની ભાળ મેળવી લેતા અને તેમના સરનામે રાખડી મોકલી આપતા.

પણ મુકુલ કલાર્થી સાથે લગ્ન કર્યા પછી નિરંજનાબહેન મુંબઈ રહેવા આવી ગયેલાં. મુંબઈનો એમનો શરૂઆતનો વસવાટ થોડા સંઘર્ષોથી ભર્યો હતો અને જીવનમાં કહો તો જીવનમાં અને ઘરમાં કહો તો ઘરમાં બધુ અસ્તવ્યસ્ત હતું. એટલે એક રક્ષાબંધન પર નિરંજનાબહેનને એટલી ખબર પડી કે નારાયણભાઈ આ વર્ષે બનારસમાં જ છે. પરંતુ બનારસમાં તેઓ ક્યાં રહે છે એ વિશે કોઈ જાણકારી નહીં.

બીજી તરફ ઘરના સભ્યો સાથે એવો કોઈ સંપર્ક નહીં કે તેમની પાસે નારાયણભાઈનું બનારસનું સરનામું મેળવી શકાય. પણ રાખડી તો મોકલવી જ હતી. એવામાં નિરંજનાબહેનને યાદ આવ્યું કે તેમણે એક વાર ગાંધીજીની ટપાલોના પ્રદર્શનમાં જોયેલું કે કોઈકે એવું સરનામું લખેલું, ‘મહાત્મા ગાંધી, જહાં હો વહાં…’

એટલે તે સમયે તેમણે પણ વિચાર્યું કે આમેય આ વર્ષે નારાયણભાઈને રાખડી પહોંચે એમ લાગતું તો નથી. તો પછી પેલો તુક્કો મારવામાં શું જાય? એટલે તેમણે રાખડીનું પરબીડીયું તૈયાર કર્યું અને હિન્દીમાં કંઈક આવું સરનામું કર્યું,

નારાયણ દેસાઈ,

ભુદાન સેવક

જહાં હો વહાં

બનારસ

ને ટપાલીના મનમાં કંઈ રામ વસ્યો હશે તે તેણે આવા કાચા સરનામા વિના, આવડા મોટા બનારસમાં રક્ષાબંધનના એક દિવસ પહેલાં નારાયણભાઈને ટપાલ પહોંચાડી. જોકે ત્યારે ભૂદાન ચળવળમાં નારાયણભાઈએ દેશભરમાં નક્કર કામ કર્યું હતું. એટલે ભૂદાન સેવક તરીકે તેમની આગવી ઓળખ હતી. એટલે પણ ટપાલીને સરળતા રહી હશે. અથવા તો નારાયણભાઈ જેવા એક આખી સંસ્થાસમા વ્યક્તિ જ્યાં જતા હોય ત્યાં ટપાલોના પણ ખડકલા વધુ થતાં હશે. પરંતુ નિરંજનાબહેનનો તુક્કો તીર બનીને બનારસ પહોંચ્યો હતો.

તો આ તરફ નારાયણભાઈ પાસે નિરંજનાબહેનનો મુંબઈનો નંબર હતો અથવા તો તેમણે ક્યાંકથી મેળવ્યો હશે, પરંતુ રક્ષાબંધનને દિવસે સવારે જ તેમણે નિરંજનાબહેનને ફોન કર્યો કે, ‘નાની, તારી રાખડી મને મળી ગઈ છે અને મેં એ બાંધી દીધી છે. હવે તું પણ આનંદમાં રહેજે અને હું પણ આનંદમાં છું.’

અગેઈન અહીં એક તરફ વ્હોટ્સેપ પર બ્લ્યુટીકના જમાનામાં અને ફેસબુક, ઈન્સ્ટાગ્રામ અને મોબાઈલના જમાનામાં કેટલાક સંબંધોનું મૂલ્ય કરવામાં આપણે થાપ ખાઈ જઈએ છીએ કે સમયે સમયે અમુક નાની પૂછપરછ કે માત્ર હૂંફ આપવાનું ચૂકી જઈએ છીએ ત્યારે કોમ્યુનિકેશનના ટાંચા સાધનો હતા ત્યારે લોકો સંબંધનો કેવો આદર કરતા?

આ બંને કિસ્સા એ નારાયણ દેસાઈના છે, જે નારાયણભાઈની છાપ કેટલાય લોકોમાં કડક નારાયણભાઈની છે. તો કેટલાક લોકો નારાયણભાઈને માત્ર લેખક કે ગાંધી સાહિત્યના અભ્યાસુ તરીકે ઓળખે છે. પરંતુ પોતાને સોંપાયેલી જવાબદારી (વર્ષાબહેનનો કિસ્સો) કે પોતાના સંબંધોનો આદર કરવામાં (નિરંજનાબહેનનો કિસ્સો) તેઓ કેવા અવ્વલ હતા એ પણ આજના દિવસે જાણવું – માણવું રહ્યું.

મુઠ્ઠી ઉંચેરા એ માનવીને પૂણ્યતિથિએ વંદન

ઓ_મોરારજી

આજે ૧૯ ડિસેમ્બરે ગોવા, દમણ અને દીવનો સ્વાતંત્ર્ય દિવસ ઉજવાઈ રહ્યો છે ત્યારે મોરારજી દેસાઈનો આ સ્વાતંત્ર્ય સાથે એક યુનિક સંબંધ જોડાયેલો છે એ વિશે રસપ્રદ વાત જોઈએ. ગોવા, દમણ અને દીવને ૧૯૬૧માં પોર્ટુગીઝોથી સ્વાતંત્ર્ય મળ્યું હતું અને એ વર્ષોમાં મોરારજી દેસાઈ જવાહરલાલ નહેરુની કેબિનેટમાં નાણાં મંત્રી તરીકેનો હોદ્દો ભોગવતા હતા.

નહેરુએ મોરારજીને વર્ષ ૧૯૫૬માં મુંબઈથી દિલ્હી બોલાવી લીધા હતા અને શરૂઆતમાં મોરારજીભાઈને કેબિનેટમાં નંબર ફોર પર રાખી મિનિસ્ટર ઑફ કોમર્સ એન્ડ ઈન્ડસ્ટ્રી તરીકેનો હોદ્દો અપાયો હતો. પરંતુ બીજા જ વર્ષે ૧૯૫૭માં આઝાદ ભારતના પહેલાં કૌભાંડ તરીકે લેખાતું મુન્ધ્રા કૌંભાડ સંસદમાં ગાજ્યું હતું. મજાની વાત એ છે કે મુન્ધ્રા કૌભાંડ બીજા કોઈએ નહીં, પરંતુ નહેરુના જમાઈ ફિરોઝ ગાંધીએ ગજવ્યું હતું, જેને પગલે તત્કાલિન નાણાંમંત્રી કૃષ્ણામાચારી ભ્રષ્ટાચારના દોષી પૂરવાર થયા અને તેમણે રાજીનામુ આપવું પડ્યું હતું. છેલ્લે થયું એમ કે નહેરુએ મોરારજી દેસાઈને નાણાંમંત્રી બનવા પહેલાં આગ્રહ પછી દબાણ કર્યું, જેને પગલે મોરારજીને નામે સ્વતંત્ર ભારતના ઇતિહાસમાં એક મહત્ત્વનો રેકોર્ડ નોંધાયો. એ રેકોર્ડ એટલે સંસદમાં સૌથી વધુ બજેટ રજૂ કરવાનો રેકોર્ડ!

આપણે વાત કરવી હતી ગોવા, દમણ અને દીવના સ્વાતંત્ર્યની. આઝાદી પછી વિભાજન અને રમખાણોની ઉથલપાથલ પછી ભારત સરકારે સહેજ ઠરીઠામ થઈ પછી ફ્રેન્ચો અને પોર્ટુગીઝોના કબ્જા હેઠળના પ્રદેશો મુક્ત કરાવવા માટે સમયાંતરે વાતાઘાટો ચલાવી હતી. ફ્રેન્ચો તો માની ગયા અને પોતાના પ્રદેશો ભારતને સુપરત કરીને રવાના થયા, પરંતુ પોર્ટુગીઝો ટસના મસ થતા નહોતા. અલબત્ત, પોર્ટુગીઝોના એ પ્રદેશોમાં લોક આંદોલનો થઈ રહ્યા હતા અને ત્યાંની સરકારના નાકે દમ લાવી દેવાયો હતો. પણ તોયે સત્ય એ હતું કે ભારત આઝાદ થયે ચૌદ વર્ષો થઈ ગયા હતા તોય ભારતના જ કેટલાક ભૌગોલિક ભાગો આઝાદ નહોતા.

એ સમય પાછો ગાંધીવાદી મૂલ્યોનો હતો. વળી ભારત પોતે સ્વતંત્ર રાષ્ટ્ર્ર તરીકે વિકસી રહ્યું હતું. એટલે લશ્કરી કાર્યવાહી કરવા બાબતે દેશમાં તો ઠીક નહેરુ સરકારમાં પણ બે મત હતા. સરકારનો એક વર્ગ માની રહ્યો હતો કે લશ્કરી કાર્યવાહી કરીને પોર્ટુગીઝોને ઘરભેગા કરી દેવા જોઈએ. તો બીજો વર્ગ એમ કહી રહ્યો હતો કે આપણે બંધારણમાં પણ એમ સ્વીકાર્યું છે કે આંતરાષ્ટ્રીય વિવાદો આપણે બને ત્યાં સુધી વાતાઘાટોથી પતાવવાનો પ્રયત્ન કરીશું. આ પ્રકારનો મત ધરાવનારાઓમાં મોરારજી દેસાઈ મોખરે હતા અને એ કારણે જ કેન્દ્રની કેબિનેટમાં જ્યારે જ્યારે ગોવાને આઝાદ કરવાની વાતો ચાલતી ત્યારે મોરારજી ગોવામાં સૈન્ય મોકલવાની વાતને નકારતા અને શાંતિપૂર્ણ વાતાઘાટોથી પોર્ટુગીઝોને રવાના કરવાની હીમાયત કરતા.

પણ કેબિનેટનો મત લીધા કે જાણ કર્યા વિના મનસ્વીપણે નિર્ણયો લેવાની આદત કંઈ વડાપ્રધાનોને આજકાલની નથી. આ આદત નહેરુના સમયથી જ કેળવાયેલી હતી એટલે નહેરુએ કેબિનેટને જાણ કર્યા વિના ૧૯૬૧ના નવેમ્બરના અંતિમ દિવસો અને ડિસેમ્બરના શરૂઆતી દિવસોમાં ગોવા પાસે બેલગામમાં ત્રીસ હજાર જેટલા સૈનિકોનું સૈન્ય ખડકી દીધું હતું. અલબત્ત, ભારતીય સૈન્યએ હજુ સુધી ગોવામાં કોઈ કાર્યવાહી શરૂ કરી નહોતી. પરંતુ સરકારના નાણાં મંત્રી તરીકે મોરારજીને એ બાબત બહુ મોડી ખબર પડી એટલે દેસાઈને એ બાબત ખટકી ગઈ હતી. જોકે પોતાને જાણ કેમ ન થઈ એ બાબતે અહમ બાબતની તકરારમાં પડવા કરતા તેમણે નૈતીકતાના મુદ્દાને આગળ ધર્યો અને યોગ્ય વાતાઘાટ કર્યા વિના સૈન્ય કેમ ખડકી દીધું એ બાબતે તેઓ અડી ગયા.

બેલગામમાં મનસ્વીપણે સૈન્ય ખડકી દીધા પછી ત્યાં કોઈક કાર્યવાહી કરતા પહેલાં ડિસેમ્બરના બીજા સપ્તાહમાં નહેરુએ ઔપચારીક જાણ કરવા કેબિનેટ બોલાવી અને ફોજ ગોવામાં પ્રવેશ ક્યારે કરે એ વિશેની તારીખ નક્કી કરવા મત માગ્યો. એટલે બીજા તો કોઈએ એ બાબતે વિરોધ ન કર્યો, પરંતુ મોરારજીએ એકલાએ ઊગ્રપણે નહેરુના પગલાંનો વિરોધ કર્યો. જોકે બેઠકમાં મોરારજી એકલા પડી ગયા હતા એટલે તેમની દલીલોનો કોઈ અર્થ ન રહ્યો અને આપણું લશ્કર ગોવામાં પેસી ગયું.

આખરે સૈન્યએ ગોવાનો કબજો લીધો અને ૧૯ ડિસેમ્બર ૧૯૬૧ના દિવસે ગોવા, દીવ અને દમણ ભારતમાં ભળી ગયા. પહેલી નજરે કોઈને એમ લાગે કે આવા કિસ્સામાં આમ જ કરાય. આ તો ભારત સરકારે મોડું કર્યું નહીંતર ૧૯૫૦ની આસપાસ જ સૈન્ય મોકલીને એમને ઢીલા પાડી નાંખવા હતા! ઈવન એ સમયે પણ નહેરુ સરકારની આ કામગીરીની દેશભરમાં પ્રશંસા થઈ હતી અને મોરારજી દેસાઈના મતની અખબારોમાં આકરી ટીકા થઈ હતી.

પરંતુ મોરારજી દેસાઈ એ કિસ્સાને કંઈક જૂદા દૃષ્ટિકોણથી જોતા હતા. તેઓ લશ્કરી કાર્યવાહીથી નહીં, પરંતુ વાતાઘાટથી ઉકેલ આણવાનો એટલે આગ્રહ રાખતા હતા કે બંધારણ સ્વીકાર્યા પછી આપણે આંતરાષ્ટ્રીય મુદ્દાઓ બાબતે કરેલા જાહેર નિવેદનોમાં અને ગોવામાં આપણે લીધેલા પગલાંમાં જમીન-આસમાનનો ફેર હતો. બંધારણનો હવાલો આપીને તેઓ કહે છે કે, ‘આપણા બંધારણમાં આંતરાષ્ટ્રીય ઝગડાઓનો નિકાલ શાંતિમય માર્ગે અને સમાધાનથી થવો જોઈએ એવું આપણે જાહેર કરેલું છે.’ તેઓ એમ પણ કહે છે કે ‘ભારતની નૈતિકતાના ધોરણ વિશે આંતરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રમાં જે માન હતું તે નષ્ટ થઈ ગયું હતું અને એથી ભારતની આંતરાષ્ટ્રીય અસરને ભારે ધક્કો પહોંચ્યો હતો.’

એટલે એટલું તો સ્પષ્ટ થાય છે કે ગોવામાં સૈન્ય મોકલવાના ઊગ્ર વિરોધ બાબતે એમનો મુદ્દો ગાંધીયન આદર્શો કરતા એક જુવાનજોધ દેશને આંતરાષ્ટ્રીય મંચ પર કોઈ મુશ્કેલી ન નડે અને અન્ય દેશોની મદદથી ભારત પણ વિશ્વ સાથે ખભેખભો મેળવીને ઊભું રહી શકે એ સંદર્ભનો હતો. આવા કિસ્સામાં ‘યુદ્ધ કરી નાંખીએ’ અને ‘લશ્કર મોકલી દઈએ’ જેવી નીતિ કે નિર્ણયો ટૂંકાગાળાના અને આબરૂ કઢાવે એવા પણ સાબિત થતાં હોય છે. એ કારણોસર જ તેઓ ગોવાના નિર્ણય બાબતે પોતાની સરકારના નિર્ણયનો વિરોધ કરી રહ્યા હતા.

આ તો ઠીક સૈન્ય પણ ક્યારે અને કયા સંજોગમાં મોકલવું એ બાબતે તેઓ સ્પષ્ટ હતા. તેઓ કહે છે, ‘મને જો પૂછવામાં આવ્યું હોત તો હું વડાપ્રધાનને સલાહ આપત કે પોર્ટુગીઝો સમાધાન કરવાની વૃત્તિ રાખતા નથી એવી આપણને ખાતરી થઈ ગઈ હતી તો આપણે યુ.નો. યુ.કે. અને યુ.એસ.એને આ બાબતે બાર મહિનાની નોટિસ આપતે કે આ નોટિસ પીરિયડ દરમિયાન જો પોર્ટુગીઝ સરકાર સમાધાન કરવાની તૈયારી ન દર્શાવે તો અમે ત્યાં લશ્કર મોકલી દઈશું અને અમારા પ્રદેશો ભારતમાં ભેળવી દઈશું. જો આવું થાત તો આપણો કેસ સ્ટ્રોંગ તો બનતે જ, પરંતુ આંતરાષ્ટ્રીય સ્તરે ભારતની નૈતિકતા પર પ્રશ્નાર્થ ઊભો ન થાત.’

ગરીબી, ભૂખમરા, ઈન્ફ્રાસ્ટ્ર્રક્ચરનો અભાવ, સ્વાસ્થ્યના અનેક પ્રશ્નો અને શિક્ષણના અભાવ સામે ઝઝૂમી રહેલા નવાસવા દેશ માટે આંતરાષ્ટ્રીય સંબંધો સારા હોવું એ અત્યંત મહત્ત્વની બાબત છે. એ માટે જે-તે દેશના સત્તાધિશો પાસે વિઝન હોવું પણ એટલું જ જરૂરી છે, જે વિઝન આ કિસ્સામાં દેસાઈ પાસે તો હતું જ. પરંતુ ત્યારે મગ નહેરુના પાણીએ ચડ્યા હતા એટલે મોરારજીના મંતવ્યનું કોઈ વજૂદ ન રહ્યું.

જો કે અહીં જોવા જેવું એ પણ છે કે ત્યારે કેબિનેટમાં લોકતાંત્રિક પદ્ધતિનું અને ટીકાઓનું એક આગવું મૂલ્ય હતું. તો જ ત્યારે કેબિનેટનો એક મંત્રી વડાપ્રધાનના નિર્ણયનો ઊગ્ર વિરોધ કરી શક્યો અને વિરોધ કર્યા પછીય સરકારમાં કાયમ રહી શક્યો હતો. બાકી, આજના સિનેરિયોમાં તો કેટલીય જગ્યાએ આપણને જોવા મળે કે મંત્રીઓની સૌથી પહેલી લાયકાત જ એ જોવામાં આવે છે કે તેમને કહેવાયેલું કરતા આવડતું હોવું જોઈએ અને બીજું કોઈ મગજ ઘસ્યા વિના આકાઓ દ્વારા અપાતી ટૂલકીટ મુજબ સોશિયલ મીડિયામાં જે-તે નેતાઓનો પ્રચાર કરતા આવડવું જોઈએ.

ખૈર, મજાની વાત તો ત્યારે બને છે જ્યારે બીજા જ વર્ષે એટલે કે વર્ષ ૧૯૬૨માં મોરારજી દેસાઈ વર્લ્ડ બેંકની કોન્ફરન્સ માટે વૉશિંગ્ટન જાય છે. ત્યારે મોરારજી દેસાઈની તત્કાલિન અમેરિકન પ્રેસિડેન્ટ કૅનેડી સાથે મિટિંગ હતી. જમાદાર અમેરિકાને ત્યારે ભારત સરકારે ગોવામાં લીધેલા પગલાંથી આઘાત લાગ્યો હતો અને કૅનેડી એમ પણ જાણતા હતા કે મોરારજી દેસાઈએ એ મુદ્દે નહેરુની નીતિઓનો ખુલીને વિરોધ કર્યો હતો. એટલે કૅનેડીના મનમાં એમ કે દેસાઈને ઉશ્કેરું. મોરારજીને મળતા જ તેમણે વાત કાઢી કે, ‘ગયા ઑક્ટોબર કે નવેમ્બરમાં જ્યારે જવાહરલાલ અમેરિકા આવ્યા હતા ત્યારે તેમણે ગોવા અંગેની શાંતિમય નીતિનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો. પણ બે મહિનામાં જ આવું પગલું લેવાશે એવો કોઈ ઈશારો કર્યો ન હતો. એમણે આમ કરવું હતું તો એમણે મને ખાનગીમાં વિશ્વાસમાં લેવો જોઈતો હતો, જેથી કોઈ ગેરસમજ ન થાય.’

પણ આ તો મોરારજી. મોરારજીએ જાહેર કે ખાનગીમાં સ્વીકાર્યું હોય કે ન સ્વીકાર્યું હોય, પરંતુ તડનું ફડ કરવાના અનાવિલ જિન્સ તેમના મિજાજ પર ઘણીવાર હાવી થઈ જતા. એટલે મોરારજીએ કૅનેડીને રોકડું પરખાવ્યું. તેમણે કૅનેડીને કહ્યું, ‘નહેરુની એ નીતિ બાબતના મારા મત વિશે તો તમે જાણો જ છો. પરંતુ તમારે આ વિશે થોડોક વધારે વિચાર કરવો જોઈએ એમ મને લાગે છે. તમે શાંતિપ્રિય માર્ગે સમાધાન કરવાની નીતિ હજુ સ્વીકારી નથી. તમે ક્યૂબા અંગે જે પગલું શરૂઆતમાં લીધું હતું એ પગલાંનો હજી બચાવ કરો છો, પરંતુ અમારા પગલાંનો તમે વિરોધ કરો છો એ શું સુસંગત છે?’

નીતિ અયોગ્ય હોય તો સોય ઝાટકીને અમેરિકાને કહી દે એવા નેતાઓ આજેય ભારતમાં હશે કે કેમ એ મોટો પ્રશ્ન છે. પરંતુ મુદ્દો એ નથી. મુદ્દો એ છે કે પક્ષના હીતને માળિયે મૂકીને રાષ્ટ્રના હીતનો વિચાર કરવો અને પોતાની જ સરકારનો વિરોધ કરવો એ કંઈ ખાવાના ખેલ નથી. કે પોતે વડાપ્રધાનની જે નીતિનો ઊગ્ર વિરોધ કર્યો હોય એ બાબતોની કોઈ આંતરાષ્ટ્રીય નેતા ચર્ચા કરે ત્યારે પોતાના વડાપ્રધાનનું તાણવું એ પણ કંઈ નાની બાબત નથી. મોરારજી એ બાબતે વિશિષ્ટ હતા. તેઓ રાજકારણ પણ જાણતા હતા અને રાજનીતિ પણ જાણતા હતા. એટલે જ એમણે એ કરી બતાવ્યું.

મોડે મોડે પણ અમારા પાડોશી એવા દમણ, દીવ અને ગોવાને સ્વાતંત્ર્યતાની શુભેચ્છાઓ.

લેખ-5 -શ્રી અંકિત દેસાઈ

લેખ - 6 અંકિત દેસાઈ